Pierwsza Pielgrzymka Papieża Jana Pawła II w dokumentachPrzygotowania - PRZYGOTOWANIA -

Pierwsza pielgrzymka papieska do Polski była wydarzeniem bezprecedensowym nie tylko z punktu widzenia duchowego czy politycznego, ale także czysto logistycznego i policyjnego. Władze dyktatury komunistycznej, programowo wrogie religii i Kościołowi, a rządzące narodem składającym się w przeważającej większości z katolików, nie mogły sprzeciwić się samemu planowi pielgrzymki ani jej ograniczać. Zwykłe wyzwania natury organizacyjnej i porządkowej, takie jak zapewnienie bezpieczeństwa papieżowi i jego otoczeniu, organizacja sprawnego transportu i zaopatrzenia, zapewnienie bezpieczeństwa pielgrzymom i panowanie nad ich ruchem i rozmieszczeniem, wymagały już zaangażowania znacznych sił i środków. Władze – jak dotąd – miały doświadczenie w organizowaniu „wydarzeń masowych”, jak obowiązkowe pochody 1 maja, parady 22 lipca, „wiece poparcia” itp., które jednak przebiegały pod kontrolą i raczej nie budziły nadmiernego entuzjazmu ani gwałtownego sprzeciwu (choć zawsze dbano o ich zabezpieczenie przed „wrogimi aktami”), a które ‒ można zaryzykować takie stwierdzenie – miały raczej rozładowywać napięcie, niż je podnosić, ewentualnie poddawać powszechne nastroje kontroli.

Drugi rodzaj masowych wydarzeń, w których opanowywaniu władze miały znaczne doświadczenia, to były protesty i zamieszki, tłumione siłą. W przypadku pielgrzymki papieskiej władze stanęły wobec wyzwania, jakim była organizacja „wydarzenia masowego”, które pozostawało poza ich kontrolą, którego nie mogły w dowolny sposób kształtować, zablokować, którego skutków nie mogły do końca przewidzieć, któremu jednak musiały zapewnić bezpieczeństwo. Władze nie tylko musiały zapewnić organizację podstawowych elementów pielgrzymki, ale i założyć konieczność kontrowania i tonowania nastrojów społecznych, przewidzieć i zaplanować działania na wypadek wymknięcia się sytuacji spod kontroli. Oczywistym było, że podróż apostolska wyzwoli w społeczeństwie polskim szereg emocji zupełnie mijających się z intencjami inżynierii społecznej i propagandy komunistów, a możliwe, że wzmocni i upowszechni resentymenty przeciwko rządom partii, a nawet – w skrajnej sytuacji – może stworzyć potencjał protestu czy konfrontacji. Konieczne zatem było zintensyfikowanie pracy polityczno-operacyjnej władz bezpieczeństwa. Cały aparat komunistycznej policji bezpieczeństwa został postawiony w stan maksymalnej gotowości.

Papież miał odwiedzić Warszawę (2‒3 czerwca), Gniezno (3‒4 czerwca), Jasną Górę (4‒6 czerwca), Kraków (6 czerwca), Kalwarię Zebrzydowską, Wadowice, były niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau (7 czerwca), Nowy Targ (8 czerwca), by zakończyć podróż apostolską w Krakowie (8‒10 czerwca).

Operację zabezpieczenia przebiegu pielgrzymki papieskiej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych PRL opatrzyło kryptonimem „Lato ’79”. W samym MSW utworzono Sztab operacji, podzielony wg zadań na cztery działy: rozpoznania i działań operacyjno-politycznych, bezpieczeństwa i porządku publicznego, zaopatrzenia technicznego i regeneracji sił oraz analityczno-informacyjny. Zaplanowano zaangażowanie do operacji ponad 55 tys. funkcjonariuszy MO, utworzenie – ze zmobilizowanych ponad 3 tysięcy rezerwistów – dodatkowych Rezerwowe Oddziały MO i włączenie do działania ponad 60 tysięcy członków Ochotniczej Rezerwy MO (paramilitarnej organizacji ściśle współdziałającej z MO). Dodatkowe środki transportu i środki logistyczne zapewnić miało również wojsko. Ponadto w porozumieniu z MSW liczne inne ministerstwa podjęły działania mające na celu nie tylko wsparcie logistyczne i komunikacyjne organizacji pielgrzymki, ale również objęcie szczególną kontrolą grup potencjalnie niebezpiecznych (więźniów, wychowanków ośrodków opiekuńczych i poprawczych, pacjentów szpitali psychiatrycznych). W drodze wyjątku władze bezpieczeństwa zgodziły się – najwyraźniej po raz pierwszy w dziejach powojennej Polski – na utworzenie kościelnej służby porządkowej, mającej współdziałać z MO w zapewnianiu porządku i wspomagać pielgrzymów. Ograniczenie frekwencji wiernych na uroczystościach rozmaitymi środkami (od wprowadzania przepisów dyscyplinarnych, przez zachęcanie do oglądania relacji TV, co miało odwieść ich od osobistego udziału w uroczystościach, aż po wprowadzenie kart wstępu) – do czego oficjalnie władze nie mogły się przyznać – również było ich celem, zarówno z przyczyn bezpieczeństwa, jak i ideologiczno-politycznych. Środki bezpieczeństwa, wprowadzone nie tylko w miejscach odwiedzanych przez Papieża, ale praktycznie w całym kraju, zbliżone były do właściwych dla stanu wyjątkowego.

Władze obawiały się przede wszystkim, że podróż apostolska przyczyni się do „wzmożenia ofensywy ideologiczno-politycznej” Kościoła w Polsce, wzmocnienia jego pozycji („uzyskania koncesji w kwestii statusu publiczno-prawnego”) i uzyskania dostępu do mediów, „a nawet wypracowania możliwości kształtowania sytuacji religijnej [sic] na terenach ZSRR, CSRS [Czechosłowacji] i WRL [Węgier]” (por.„Wytyczne dyrektora Departamentu IV MSW dla Wydziałów IV KWMO w związku z wizytą papieża Jana Pawła II w Polsce z dn. 19 kwietnia 1979 r.”). Z drugiej strony, władze bezpieczeństwa wśród ogólnych celów swoich działań zaplanowanych na czas pielgrzymki widziały konsolidację polityki wyznaniowej i społecznej państwa i utrwalenie własnego przekazu propagandowego. Wobec tych ogólnych przewidywań zaplanowano uruchomienie działań operacyjnych pionu IV SB mających na celu penetrację agenturalną Kościoła, izolowanie środowisk opozycji politycznej od Kościoła, „lojalizację postaw kleru”, tj. skłanianie duchownych do zajmowania postaw konformistycznych wobec dyktatury. Niemało czasu i starań władze bezpieczeństwa poświęciły zarówno zintensyfikowanemu zdobywaniu informacji przede wszystkim ze środowisk kościelnych, ale również odnośnie do nastrojów społecznych, opinii, planów i działań środowisk opozycyjnych, jak i idącym za tajnym (agenturalnym) zdobywaniem informacji działaniom mającym na celu kontrowanie lub neutralizowanie niezależnych czy samorzutnych przygotowań do przyjęcia papieża. Oczywistym było również zintensyfikowanie działań mających na celu pozyskiwanie nowych informacji, szczególnie z wewnętrznych kręgów kościelnych, a także takich, które mogłyby wskazywać na niepożądane z punktu widzenia komunistycznej dyktatury wpływy społeczne i działania Kościoła i duchownych. Wspomniane Wytyczne dyrektora Departamentu IV MSW z 19 kwietnia 1979 r. istotne miejsce poświęcają kierunkom planowanych „działań inspiracyjno-profilaktycznych”, wykonywanych głównie środkami agenturalnymi. Co charakterystyczne, wśród działań tych dopiero na ostatnim miejscu ujęte są czynności realnie podnoszące bezpieczeństwo w miejscach spotkań papieża z pielgrzymami, a większość z nich dotyczy wzmacniania propagandowego przekazu państwowego. Za generalnym planowaniem i wydawaniem strukturom lokalnym wytycznych do działania szło również powołanie struktur specjalnych w Departamencie IV MSW, tj. Centralnego Zespołu Operacyjnego, odpowiedzialnego za planowanie i koordynację działań, Centralnego Zespołu Sprawozdawczo-Analitycznego, odpowiedzialnego za opracowanie napływających informacji, oraz zespołów operacyjnych w Wydziałach IV KWMO właściwych dla miejsc, które odwiedzić miał papież. Perspektywa pielgrzymki oznaczała podjęcie wzmożonej pracy operacyjnej w zasadzie przez wszystkie piony MSW, także te niezajmujące się bezpośrednio jej organizacją czy też infiltracją i zwalczaniem Kościoła. Spodziewana aktywizacja opozycji politycznej i konieczność zebrania informacji o pierwszej pielgrzymce papieskiej do kraju bloku sowieckiego oznaczały podjęcie dodatkowych działań przez piony krajowe SB i Departament I, tzn. wywiad MSW, nie tylko poza miejscami odwiedzanymi przez Jana Pawła II w Polsce, ale także i poza granicami PRL. Również w Szefostwie Wojskowej Służby Wewnętrznej powołano specjalną Grupę Operacyjną, koordynującą pracę operacyjną i informacyjną ogniw WSW, skierowaną szczególnie na zbieranie informacji o nastrojach wśród wojskowych i ich rodzin, a także wykrywanie „oddziaływania kleru” na żołnierzy oraz „negatywnych postaw” czy „przypadków religianctwa” i w miarę możliwości zapobieganie im.

Franciszek Dąbrowski