Pierwsza Pielgrzymka Papieża Jana Pawła II w dokumentachAnalizy, podsumowania, oceny - ANALIZY, PODSUMOWANIA, OCENY -

Można powiedzieć, że dla kierujących aparatem bezpieczeństwa PRL i ówczesnych władz pielgrzymka papieska zakończyła się dużo później niż 10 czerwca. Po wyjeździe papieża nadszedł czas na analizy i wnioski. W resorcie spraw wewnętrznych podjęto się przygotowania podsumowania, które przybrało formę dokumentu zatytułowanego „Ocena działań resortu spraw wewnętrznych związanych z wizytą papieża w Polsce”. W archiwum IPN zachowały się różne wersje wspomnianego dokumentu z odręcznymi poprawkami nanoszonymi w miarę postępu prac. Autorzy podjęli próbę oceny pielgrzymki, jej przebiegu i wpływu na sytuację polityczną. Z jednej strony, z zadowoleniem przyjęto mniejszą, niż się spodziewano frekwencję na spotkaniach z papieżem oraz niektóre pozytywne komentarze dostojników kościelnych, dziennikarzy i zachodnich dyplomatów. Z drugiej strony nie sposób było nie zauważyć, że wizyta papieża wzmogła nastroje opozycyjne i antysocjalistyczne.

Komuniści w czasach Polski Ludowej prowadzili swoistą grę z Kościołem, co dobrze widać we wnioskach z pielgrzymki. Zwracano uwagę na szukanie potrzeby ocieplania wizerunku władz oraz szukania płaszczyzn współdziałania z Kościołem, a jednocześnie „poszerzenia i wypracowania nowych możliwości kontaktów operacyjnych z hierarchią i klerem”. Miały zostać też wyciągnięte wnioski z pracy operacyjnej wobec „zorganizowanych grup antysocjalistycznych”, czyli działaczy i sympatyków opozycji demokratycznej i niepodległościowej.

Aktywność opozycji była skrupulatnie śledzona przez analityków resortowych. Ciekawym dokumentem jest „Kronika zamierzeń i działań elementów antysocjalistycznych w związku z wizytą papieża w Polsce oraz podejmowanych działań neutralizujących w okresie od 19 maja do 10 czerwca 1979 r.” Widać tu, jak Służba Bezpieczeństwa pieczołowicie odnotowywała wszelkie przejawy działalności antysocjalistycznej, kolportowanie nielegalnych treści, niewygodne dla władzy komentarze i wypowiedzi.

Informacje zebrane w „Kronice” i szeregu innych dokumentów informacyjnych i operacyjnych, pozwoliły komunistom na przygotowanie bardziej ogólnych wniosków i konkluzji. Tuż po zakończeniu pielgrzymki, 11 czerwca 1979 r., w Departamencie III SB opracowano dokument „Tezy zamierzeń i działalności zorganizowanych grup antysocjalistycznych w związku z wizytą papieża w Polsce”. Z niepokojem zauważono, że „elementy antysocjalistyczne przyjęły wiadomość o przyjeździe papieża do Polski z dużym zadowoleniem i nadzieją na wykorzystanie jego pobytu do swych antysocjalistycznych i antypaństwowych działań”. Następnie autorzy dokumentu wyliczają, jak w miarę trwania wizyty nasilała się aktywność opozycjonistów, kolportowanie i eksponowanie nielegalnych treści oraz jakie działania w odpowiedzi na to podejmował resort. Szczególną uwagę zwracają na osoby i środowiska prezentujące bardziej radykalne postawy.

Podsumowania i oceny pielgrzymki prowadziły różne komórki Służby Bezpieczeństwa. Interesującym przykładem jest informacja z 22 czerwca 1979 r. przygotowana przez pion „W” SB, zajmujący się potajemną kontrolą korespondencji. Funkcjonariusze skwapliwie odnotowywali tematy, jakie pojawiały się w prywatnych listach w czasie trwania pielgrzymki. W konkluzjach wskazywano m.in., że piszący starali się nadawać wizycie znaczenie polityczne (pozareligijne) oraz komentowali wypowiedzi o politycznym podtekście. Funkcjonariusze pionu „W” wskazali także na wzmożone ożywienie kolportażu nielegalnych wydawnictw i druków redagowanych przez grupy opozycyjne.

Dużą uwagę zwracano nie tylko na opinie zachodnich polityków i dziennikarzy, ale także na komentarze środowisk opiniotwórczych, artystów, filmowców (m.in. Andrzeja Wajdy), dziennikarzy i pisarzy (m.in. Andrzeja Szczypiorskiego, Pawła Hertza) oraz działaczy katolickich (m.in. Władysława Bartoszewskiego). Warto tu pamiętać, że niektóre wnioski i opinie formułowane przez funkcjonariuszy aparatu represji mogły być stronnicze i tendencyjne, niemniej dobrze oddawały nastrój ówczesnych czasów.

Służba Bezpieczeństwa, szczególnie Departament I MSW, śledziła też opinie Polaków mieszkających za granicą. Dane zgromadzone przez wywiad były wykorzystywane w różnych analizach i ocenach pielgrzymki. W dokumencie „Problemy wyznań i laicyzacji. Z prasy polonijnej i emigracyjnej” skrupulatnie odnotowywano wszelkie nieprzychylne opinie i komentarze. Wspominany dokument nabiera szczególnej wagi, jeśli porównamy go z zamieszczonymi na portalu kopiami prasy polonijnej.

Warto też zwrócić uwagę na analizy i podsumowania sporządzone przez wojskowe organa bezpieczeństwa państwa. Szef Wojskowej Służby Wewnętrznej, gen. Czesław Kiszczak w piśmie do sekretarza generalnego PZPR Stanisława Kani z 12 czerwca 1979 r. zreferował postawy żołnierzy i pracowników cywilnych wojska wobec wizyty papieża. Kiszczak zwracał m.in. uwagę na postawy żołnierzy i ich przygotowanie ideologiczne oraz na pozytywne i negatywne – jego zdaniem – elementy wypowiedzi i wystąpień papieża. Bezpieka wojskowa szczegółowo analizowała postawy żołnierzy, wyłapywała i piętnowała postawy religijne lub nawet życzliwe gesty wobec papieża. Do zbierania informacji na ten temat wykorzystywano liczną sieć tajnych współpracowników. Szef Grupy Operacyjnej Szefostwa WSW płk Marian Łoskot w liście do szefa WSW, gen. Czesława Kiszczaka, z 15 czerwca 1979 r. szczegółowo opisuje podejmowane działania, przedstawia dane statystyczne dotyczące antysocjalistycznych wystąpień wśród żołnierzy i podejmuje próbę oceny, na ile papieska pielgrzymka mogła wpłynąć na postawy w wojsku.  

Komuniści z pewnością obawiali się obudzenia ducha narodu i dalekosiężnych skutków pielgrzymki. W przededniu pierwszej rocznicy pielgrzymki, 21 maja 1980 r., płk Zenon Płatek, zastępca dyrektora Departamentu IV, przesłał wytyczne, by jednostki terenowe SB przewidziane do walki z Kościołem „zaktywizowały pracę operacyjną na odcinku rozpoznania zamierzeń środowisk wyznaniowych” w celu niedopuszczenia do upamiętania papieskiej wizyty i wykorzystania jej do celów politycznych.

Doświadczenia zdobyte podczas operacji „Lato ’79” stały się też przedmiotem rozpraw naukowych w instytucjach kształcących kadry komunistycznej bezpieki. W 1983 r. została wydana przez Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW praca pt. Operacja „Lato-79” pod red. Wiesława Nadwodnego, opisująca pielgrzymkę z perspektywy działań podejmowanych przez organa bezpieczeństwa.

Opis publikacji w Inwentarzu publicznym IPN

Marek Dąbrowski