Kartoteki i ewidencja operacyjna SB

Przykładowe karty ewidencji operacyjnej SB z wprowadzeniem Wiesława Kaczmarczyka, Archiwum IPN. Załącznik - "Zasady rejestrowania duchowieństwa przez jednostki ewidencji operacyjnej byłych organów bezpieczeństwa PRL"

Służba Bezpieczeństwa PRL była odpowiedzialna za zabezpieczenie pierwszej wizyty Jana Pawła II w Polsce pod względem politycznym i porządkowo-organizacyjnym. Wszystkie działania porządkowo-organizacyjne były prowadzone w porozumieniu ze stroną kościelną, natomiast czynności związane z zabezpieczeniem operacyjnym miały charakter niejawny. W Ministerstwie Spraw Wewnętrznych stworzono specjalny zespół, złożony z funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, Służby Bezpieczeństwa i Biura Ochrony Rządu, który nadzorował prace związane z przygotowaniem tej wizyty. W dniach od 31 maja do 11 czerwca w jednostkach resortu bezpieczeństwa wprowadzono ciągłość pracy w systemie 12-godzinnych zmian, ponadto 2 i 3 czerwca w centrali MSW były normalnymi dniami roboczymi w systemie zmianowym. W ramach działań operacyjnych i profilaktycznych dokonano sprawdzeń środowisk mogących stanowić zagrożenie, tak aby na podstawie pozyskanych informacji podejmować decyzje i działania operacyjne.

Zbieranie informacji odbywało się w sposób niejawny, zgodny z zasadami pracy operacyjnej.

Ewidencja operacyjna Służby Bezpieczeństwa była jednym z podstawowych narzędzi dotarcia do informacji zgromadzonych w materiałach operacyjnych, zebranych za pośrednictwem tajnych współpracowników, metod pracy operacyjnej i innych dostępnych SB źródeł. Ze względu na fakt, że materiały archiwalne zostały w wielu przypadkach zniszczone, zapisy ewidencyjne są często jedynym dowodem zainteresowania Służby Bezpieczeństwa osobami lub sprawami.

Każdą osobę lub sprawę, która była w zainteresowaniu Służby Bezpieczeństwa, rejestrowano w dzienniku rejestracyjnym, wypełniając jednocześnie kartę rejestracyjną, umieszczaną następnie w kartotece. Unikalny numer rejestracyjny identyfikował sprawę lub osobę. Działalnością ewidencyjną i archiwalną w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych zajmowało się Biuro „C” MSW, które miało swoje wojewódzkie odpowiedniki w postaci wydziałów. Informacje o sprawach rejestrowanych przez terenowe jednostki operacyjne SB gromadzono w kartotekach terenowych oraz w centralnej kartotece w Warszawie.

W przypadku poszukiwania informacji o osobach i sprawach interesujących Służbę Bezpieczeństwa sprawdzeń dokonywano w kartotece terenowej, jak i centralnej. Ten prosty system pozwalał dotrzeć do wszystkich informacji zebranych przez Służbę Bezpieczeństwa. Po zakończeniu rozpracowywania osób lub spraw zebrana dokumentacja była archiwizowana w Biurze „C” MSW lub jego terenowych odpowiednikach. Zapisy w dzienniku rejestracyjnym uzupełniano o datę zakończenia sprawy bądź o sygnaturę archiwalną, na kartach podawano obie informacje.

Liczby rzymskie w numerach (sygnaturach) archiwalnych odpowiadały rodzajom archiwaliów: I – akta tajnych współpracowników i innych osobowych źródeł informacji, II – akta spraw operacyjnych, III – akta spraw śledczych, IV – akta spraw obiektowych. W przypadku zmikrofilmowania materiałów archiwalnych ich oznaczenia zmieniano, zastępując cyfry rzymskie arabskimi.

Podstawowe rodzaje pomocy ewidencyjnych to: kartoteka, dziennik rejestracyjny, dziennik archiwalny, dziennik koordynacyjny, inwentarz mikrofilmów, baza elektroniczna (ZSKO – Zintegrowany System Kartotek Operacyjnych).

Przyjazd Papieża do Polski w 1979 r. został zarejestrowany przez komórki ewidencyjne Służby Bezpieczeństwa jako sprawa operacyjna o kryptonimie „Lato ’79”. Na podstawie zachowanych pomocy ewidencyjnych wiemy, że Wojewódzkie Urzędy Spraw Wewnętrznych w Krakowie, Nowym Sączu, Katowicach, Częstochowie i Bielsku-Białej dokonały rejestracji spraw w okresie marzec‒maj 1979 r. Pomimo zakończenia pielgrzymki w czerwcu 1979 r. sprawy operacyjne zostały zarchiwizowane w urzędach wojewódzkich dopiero w latach 1982‒1984.

Mimo że Ministerstwo Spraw Wewnętrznych było odpowiedzialne za nadzorowanie prowadzenia tej sprawy w skali całego kraju, w dzienniku rejestracyjnym MSW brak zapisów potwierdzających jej rejestrację. Prawdopodobnie było to wynikiem stworzenia zespołu obejmującego funkcjonariuszy MO, SB i BOR, co uniemożliwiło wskazanie komórki rejestrującej i odpowiedzialnej za jej prowadzenie. Natomiast materiały operacyjne, związane z prowadzeniem SOR „Lato ’79”, zostały w MSW zarchiwizowane w 1983 r., a w BOR w 1987 r.

Sprawa operacyjna „Lato ’79” miała charakter incydentalny, związany z przyjazdem Jana Pawła II do Polski. Należy jednak pamiętać, że polskie duchowieństwo było poddane kontroli w sposób planowy przez funkcjonariuszy Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych od 1963 r. W tym celu prowadzono m.in. ewidencję obejmującą każdego alumna, duchownego i parafię.

Zasady funkcjonowania tej ewidencji zostały przedstawione poniżej w w tekście pt. Zasady rejestrowania duchowieństwa przez jednostki ewidencji operacyjnej byłych organów bezpieczeństwa PRL.

Wiesław Kaczmarczyk